Ως γνωστόν τα Λέτρινα σύμφωνα με αναφορές αρχαίων περιηγητών βρίσκονταν πάνω στο άξονα της πεδινής Ιεράς Ολυμπίας οδού. Η οποία συνέδεε την πόλη της Ήλιδας με την Ολυμπία, όπου κάθε 4 χρόνια διεξάγονταν οι Κλασσικοί Ολυμπιακοί αγώνες.
Η πόλη-κράτος της Ήλιδας ήταν η διοργανώτρια αρχή. Εκεί φιλοξενούνταν για μεγάλο χρονικό διάστημα, πριν τους αγώνες, όλοι οι αθλητές, οι προπονητές, κριτές, Ελλανοδίκες, Βουλευτές, ιερείς, χορηγοί, θεατές, και όλο το βοηθητικό προσωπικό (δούλοι) που ήταν απαραίτητοι, για την ομαλή προπαρασκευή και διεξαγωγή των αγώνων. Όλοι αυτοί οι άνθρωποι με την χρήση και των ζωήλατων αμαξών, δύο ή τρείς μέρες πρίν την έναρξη των αγώνων, οργάνωναν μία συντεταγμένη διήμερη ιερή πεζοπορία, με ιεραρχική πομπή, προς την Ολυμπία.
Η πομπή αυτή, χωρίς να έχουμε ακριβείς αναφορές, θα πρέπει να αριθμούσε πολλές χιλιάδες άτομα, καθώς η Ήλιδα ήταν τότε μία πολυπληθής πόλη επίσης. Στην πορεία τους προς το Έπειον, (κύρια πόλη της πεδινής Ηλείας)(κάπου κοντά στο σημερινό Αλποχώρι) και κοντά στο σημερινό χωριό Χανάκια, ο δρόμος αυτός συναντούσε, τον άλλο πολυσύχναστο δρόμο της Ηλείας, που συνέδεε την Ολυμπία, με το λιμάνι της, στην Φειά
Το κύριο λιμάνι της Ολυμπίας και της Ήλιδος συγχρόνως, την κλασική εποχή ήταν η Φειά στην σημερινή Σκαφιδιά. Το λιμάνι της Φείας ήταν ένα εσωτερικό λιμάνι. Όμοιο με αυτό της Εφέσου της Ρώμης κλπ. Στην αρχαιότητα ήταν σύνηθες, την εκβολή κάποιου ποταμού να κάνουν εκσκαφή της κοίτης του και να τον κάνουν πλωτό. Σε σημείο δε που τους βόλευε εντός της ξηράς, έκαναν μεγάλο ασφαλές λιμάνι για όλους τους καιρούς. Αυτού του τύπου τα λιμάνια γινόταν με εκσκαφή του εδάφους και η συντήρησή τους απαιτούσε συνεχή εκσκαφή. Οι ηγεμόνες της Ήλιδος, πριν τους αγώνες, οργάνωναν εργολαβίες από ντόπιους κυρίως εργάτες για την εργασία αυτή. Η εργολαβία αυτή ονομαζόταν σκαφιδιά, από όπου έμεινε και το όνομα στην περιοχή. Μπορεί να έγινε και το αντίθετο η λέξη εσκαφή νά προήλθε από την εργασία που γινόταν "εις Φειάν"
Μόνον εκε,ί ήταν τα πλοία ασφαλή για πολλές μέρες, και μπορούσαν να αποβιβάσουν με ασφάλεια ανθρώπους, άλογα και άμαξες για τις ιπποδρομίες και άλλα βαριά φορτία, με προμήθειες, αγάλματα ή αναθήματα κλπ. Σε καμία περίπτωση η ναυτική τέχνη δεν επέτρεπε το λιμάνι της Φείας να ευρίσκετο στον Άγιο Ανδρέα, όπως κακώς κάποιοι αρχαιολόγοι τοποθετούν.
Στην αρχική ιερά πομπή, εισέρχονταν και ακολουθούσαν πολλοί ακόμη θεατές από τις πόλεις και τα χωριά όπου διέρχονταν. Καθώς επίσης και μερικές χιλιάδες κόσμος που είχε φτάσει από θαλάσσης. Κατά την άφιξή τους στη Ολυμπία υπολογίζουμε ότι θα απαριθμούσαν πάνω από 30.000 ψυχές. Αν υπολογίσουμε και τους επισκέπτες των προηγούμενων ημερών, τότε θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο δρόμος αυτός είχε μία πολύ πυκνή κυκλοφορία με δεκάδες χιλιάδες ανθρώπους, ζώα και άμαξες.
Επειδή δε στην Δυτική Πελοπόννησο και την Ηλεία, το έδαφος είναι γεώδης, και ο καιρός πολύ βροχερός, ακόμη και τα καλοκαίρια. Ο δρόμος αυτός θα πρέπει να ήταν χαραγμένος πάνω σε ενα φυσικό στέρεο έδαφος (υπερυψωμένο) μακριά από μεγάλους ποταμούς και επίπεδες πεδιάδες.
Επειδή δε στην Δυτική Πελοπόννησο και την Ηλεία, το έδαφος είναι γεώδης, και ο καιρός πολύ βροχερός, ακόμη και τα καλοκαίρια. Ο δρόμος αυτός θα πρέπει να ήταν χαραγμένος πάνω σε ενα φυσικό στέρεο έδαφος (υπερυψωμένο) μακριά από μεγάλους ποταμούς και επίπεδες πεδιάδες.
Δρόμοι σε πεδινά ή αμμώδη εδάφη γίνονταν αδιάβατοι, (τα παλιά χρόνια), σε περιόδους βροχών γιατί γέμιζαν λάσπη (υγρό έδαφος με μεγάλη κυκλοφορία). Όλος επίσης αυτός ο Λαός, στην μακρινή αυτή διαδρομή είχε τεράστιες ανάγκες σε τρόφιμα και καθαρό πόσιμο νερό. Ο δρόμος αυτός περνούσε επίσης στην διαδρομή του από προσκηνήματα ή ιερούς χώρους, ναούς ( ναός Αλφιαίας Αρτέμιδας, ναός Δήμητρας Χαμήνης, Πιέρια πηγή). Περνούσε μέσα και από πολλά χωριά που ήταν απαραίτητα με τα καταστήματά τους και τις πηγές τους με πόσιμο νερό να εξυπηρετήσουν όλον αυτόν τον κόσμο.
Επίσης γνωρίζουμε ότι στην διαδρομή και πολύ κοντά στα Λέτρινα, υπήρχε η Αέναος λίμνη, η οποία δεν ήταν μία παραθαλάσσια λίμνη. Ευρίσκετο στο κέντρο της Κοίλης Ήλιδος ή όπως αποκαλείται σήμερα αυτή η περιοχή Γούβα και περιλαμβάνει σήμερα τα περισσότερα χωριά του τέως Δήμου Ιάρδανου. Πιθανόν προϊόν βύθισης του εδάφους, λόγω κάποιου μεγάλου σεισμού, αλλά επίσης πιθανόν είναι, να ήταν και μία τεχνική λίμνη, που να είχε κατασευασθεί, κατά την εποχή του Ηρακλέους (Μύθος κόπρων Αυγεία), Το βαθύτερο σημείο της το προσδιορίζουμε στην τοποθεσία Κάμπος Κουζουλίου. Μεταξύ δε Κουζουλίου και Αγίου Γεωργίου και κοντά στο ελαιοτριβείο Σταυρόπουλου υπάρχουν υπολείμματα αρχαίου φράγματος, κατασκευασμένου από χώμα και ογκόλιθους.
Κοντά τώρα σε αυτήν την λίμνη, σύμφωνα με τις περιγραφές των τότε περιηγητών, ευρίσκονται τα Λέτρινα, όπου εκεί διανυκτέρευε η Ιερά πομπή. Μεταφράζοντας τη λέξη Λέτρινα, σημαίνει αποχωρητήρια, λουτρά, ή τουαλέτες. Χρησιμοποιείτε ακόμη με αυτήν την έννοια, στην Λευκαδίτικη διάλεκτο και στην Ισπανική γλώσσα. Αυτό απο μόνο του σημαίνει, πως ο χώρος αυτός τροφοδοτούταν, με άφθονο τρεχούμενο νερό, για την καθαριότητα όλων αυτών των ανθρώπων. Αναζητώντας τώρα μεγάλες πηγές στην περιοχή, βρίσκουμε μόνο, την πηγή της Νερομάνας, που τροφοδοτούσε για δεκαετίες και την πόλη του Πύργου με πόσιμο νερό.
Όταν αργότερα οι Ρωμαίοι κατέλαβαν την Ελλάδα και έπαιρναν και οι ίδιοι μέρος ώς αθλητές, στους Ολυμπιακούς αγώνες. Βελτίωσαν και ομαλοποίησαν αυτόν τον κύριο δρόμο Φειάς-Ολυμπίας, και τον εξηχρόνησαν με τα τότε δεδομένα. Τον διαπλάτυναν, ώστε να προσπερνούν δύο άμαξες, χωρίς να σταματούν, επίσης έκτισαν Ρωμαϊκού τύπου λουτρά στα δύο άκρα, όπου και σήμερα μπορούμε να δούμε ερείπιά τους, στην Σκαφειδιά και την αρχαία Ολυμπία. Κυρίως για τις ανάγκες των υψηλόβαθμων αξιωματούχων.
Μελετώντας τώρα το ανάγλυφο του εδάφους και έχοντες υπόψη όλες τις παραπάνω προδιαγραφές αυτού του δρόμου σύμφωνα με τα στοιχεία που έχουμε. Υποθέτουμε ότι αυτός ο Ρωμαϊκός δρόμος ακολουθούσε την εξής διαδρομή με τα νέα και παλιά τοπονύμια.
Φειά (λιμάνι) ή Σκαφειδιά -Μυρτιά – Χανάκια σύνδεση εκεί με την Ιερά Ολυμπία οδό – Πιέρια πηγή – Ξυλοκέρα - Βούναργο – Κατσαρού – Τζόγια – Αέναος λίμνη – Ναός Αλφιαίας Αρτέμιδος(κοντά στον Άγιο Γεώργιο) – Λέτρινα ή Ρώμαισιον (μέσον Ρωμαικής οδού) και χώρος διανυκτέρευσης. Τα Λέτρινα πρέπεί να βρίσκονταν στην περιοχή Βόλας και να υδρεύοντο, με μεγάλο τεχνικό αυλάκι, από την πηγή της Νερομάνας, μήκους πάνω από 2 Χμ.
Την δεύτερη μέρα η πομπή κατευθυνόταν προς Νερομάνα – Λάνθη – Λανζόι και εκεί συναντιόταν μέ την Ορεινή Ιερά οδό, μετά κατευθυνόταν προς Σμίλα – Πελόπιο – Πλάτανο, και νωρίς το απόγευμα γινόταν η πανηγυρική είσοδος στο ιερό της Ολυμπίας.
Οι σημερινοί δρόμοι που ενώνουν τα παραπάνω χωριά, θεωρούμε πως στο μεγαλύτερό τους μέρος, πρέπει να ήταν από τότε και κομμάτια τις αρχαίας Ολυμπίας Οδού. Στο δε Κουζούλι πέρναγε δίπλα από την Αέναο λίμνη και πάνω από το φράγμα του Ιάρδανου ποταμού. Ακριβώς μόνο εκεί μπορούμε να εντοπίσουμε μικρό μέρος του αυθεντικού αυτού αρχαίου δρόμου, (μέσα στο δάσος) που οδηγούσε στο παρακείμενο ναό της Αρτέμιδος.
Μετά από όλα τα παραπάνω, θεωρούμε πως οι αρχαιολόγοι και οι Ιστορικοί πρέπει να αναθεωρήσουν τις απόψεις τους περί της διαδρομής που ακολουθούσε, η Ιερά Ολυμπία οδός. Είναι επίσης λάθος τοποθέτηση των Λετρίνων στον Άγιο Ιωάννη Πύργου αλλά πρέπει να τοποθετηθούν στη Βόλα Αμπελώνα ή παλιό Ρωμαίσιον (Ρωμαίων [οδού] μέσον).
Κοντά τώρα σε αυτήν την λίμνη, σύμφωνα με τις περιγραφές των τότε περιηγητών, ευρίσκονται τα Λέτρινα, όπου εκεί διανυκτέρευε η Ιερά πομπή. Μεταφράζοντας τη λέξη Λέτρινα, σημαίνει αποχωρητήρια, λουτρά, ή τουαλέτες. Χρησιμοποιείτε ακόμη με αυτήν την έννοια, στην Λευκαδίτικη διάλεκτο και στην Ισπανική γλώσσα. Αυτό απο μόνο του σημαίνει, πως ο χώρος αυτός τροφοδοτούταν, με άφθονο τρεχούμενο νερό, για την καθαριότητα όλων αυτών των ανθρώπων. Αναζητώντας τώρα μεγάλες πηγές στην περιοχή, βρίσκουμε μόνο, την πηγή της Νερομάνας, που τροφοδοτούσε για δεκαετίες και την πόλη του Πύργου με πόσιμο νερό.
Όταν αργότερα οι Ρωμαίοι κατέλαβαν την Ελλάδα και έπαιρναν και οι ίδιοι μέρος ώς αθλητές, στους Ολυμπιακούς αγώνες. Βελτίωσαν και ομαλοποίησαν αυτόν τον κύριο δρόμο Φειάς-Ολυμπίας, και τον εξηχρόνησαν με τα τότε δεδομένα. Τον διαπλάτυναν, ώστε να προσπερνούν δύο άμαξες, χωρίς να σταματούν, επίσης έκτισαν Ρωμαϊκού τύπου λουτρά στα δύο άκρα, όπου και σήμερα μπορούμε να δούμε ερείπιά τους, στην Σκαφειδιά και την αρχαία Ολυμπία. Κυρίως για τις ανάγκες των υψηλόβαθμων αξιωματούχων.
Μελετώντας τώρα το ανάγλυφο του εδάφους και έχοντες υπόψη όλες τις παραπάνω προδιαγραφές αυτού του δρόμου σύμφωνα με τα στοιχεία που έχουμε. Υποθέτουμε ότι αυτός ο Ρωμαϊκός δρόμος ακολουθούσε την εξής διαδρομή με τα νέα και παλιά τοπονύμια.
Φειά (λιμάνι) ή Σκαφειδιά -Μυρτιά – Χανάκια σύνδεση εκεί με την Ιερά Ολυμπία οδό – Πιέρια πηγή – Ξυλοκέρα - Βούναργο – Κατσαρού – Τζόγια – Αέναος λίμνη – Ναός Αλφιαίας Αρτέμιδος(κοντά στον Άγιο Γεώργιο) – Λέτρινα ή Ρώμαισιον (μέσον Ρωμαικής οδού) και χώρος διανυκτέρευσης. Τα Λέτρινα πρέπεί να βρίσκονταν στην περιοχή Βόλας και να υδρεύοντο, με μεγάλο τεχνικό αυλάκι, από την πηγή της Νερομάνας, μήκους πάνω από 2 Χμ.
Την δεύτερη μέρα η πομπή κατευθυνόταν προς Νερομάνα – Λάνθη – Λανζόι και εκεί συναντιόταν μέ την Ορεινή Ιερά οδό, μετά κατευθυνόταν προς Σμίλα – Πελόπιο – Πλάτανο, και νωρίς το απόγευμα γινόταν η πανηγυρική είσοδος στο ιερό της Ολυμπίας.
Οι σημερινοί δρόμοι που ενώνουν τα παραπάνω χωριά, θεωρούμε πως στο μεγαλύτερό τους μέρος, πρέπει να ήταν από τότε και κομμάτια τις αρχαίας Ολυμπίας Οδού. Στο δε Κουζούλι πέρναγε δίπλα από την Αέναο λίμνη και πάνω από το φράγμα του Ιάρδανου ποταμού. Ακριβώς μόνο εκεί μπορούμε να εντοπίσουμε μικρό μέρος του αυθεντικού αυτού αρχαίου δρόμου, (μέσα στο δάσος) που οδηγούσε στο παρακείμενο ναό της Αρτέμιδος.
Μετά από όλα τα παραπάνω, θεωρούμε πως οι αρχαιολόγοι και οι Ιστορικοί πρέπει να αναθεωρήσουν τις απόψεις τους περί της διαδρομής που ακολουθούσε, η Ιερά Ολυμπία οδός. Είναι επίσης λάθος τοποθέτηση των Λετρίνων στον Άγιο Ιωάννη Πύργου αλλά πρέπει να τοποθετηθούν στη Βόλα Αμπελώνα ή παλιό Ρωμαίσιον (Ρωμαίων [οδού] μέσον).
